Κατερίνα Ηλιοπούλου, “Το σώμα και το χώμα”
Η έννοια της διασποράς που βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της συζήτησης πολλών πεδίων – των κοινωνικών επιστημών, της πολιτικής, της δημοσιογραφίας, της ιστορίας – φαίνεται πως ευχερέστερα προσεγγίζεται μέσω μιας σειράς ερωτημάτων. Η μετατόπιση από το τοπικό στο πλανητικό· η υποχώρηση – παρά τους εθνικισμούς– του ρόλου του εθνικού κράτους· το πορώδες της αέναης μετακίνησης, υλικής και ψηφιακής· αλλά και η εκδήλωση του σύγχρονου μεταναστευτικού φαινομένου, έχουν πολλαπλασιάσει τις χρήσεις και τις εκφάνσεις του όρου που έχει γίνει αντικείμενο ακαδημαϊκής έρευνας μέσω των «διασπορικών σπουδών». Ξεκινώντας την σύντομη αυτή εισαγωγή στο παρόν αφιέρωμα του ΦΡΜΚ στην ποίηση δέκα αγγλόφωνων ποιητριών και ποιητών με ελληνική καταγωγή, συναντήσαμε αμέσως προβλήματα σε σχέση με αρκετούς όρους. Tι σημαίνει «ποίηση της διασποράς»; Ποίηση από ποιητές/τριες της διασποράς; Ποίηση που διαχειρίζεται ζητήματα της διασποράς; Ταυτίζονται αυτά τα δύο; Και ποια είναι αυτά τα ζητήματα της διασποράς; Η έρευνα, λοιπόν, που οδήγησε στον σχεδιασμό του τεύχους είχε αφετηρία την επιθυμία μας να γνωρίσουμε και να κοινοποιήσουμε, με την μετάφραση, το έργο σύγχρονων ποιητριών/τών της ελληνικής διασποράς. Μετά από την αρχική επιλογή και επικοινωνία, κάθε ζεύγος ποιητή/τριας και μεταφράστριας/τή εργάστηκε ξεχωριστά: βιβλία και αρχεία ανταλλάχθηκαν, ηλεκτρονικά μηνύματα πήγαν και ήρθαν για αρκετούς μήνες – και το αποτέλεσμα είναι αυτή εδώ η ανθολογία ποίησης της σύγχρονης ελληνικής διασποράς που δημοσιεύεται για πρώτη φορά στα ελληνικά.
Εξαρχής, ωστόσο, συλλάβαμε την συνεργασία αυτή ως ένα εργαστήριο εν προόδω : πρόκειται για μια έναρξη διαλόγου ο οποίος θα συνεχιστεί. Τα ζεύγη μεταφραστ(ρι)ών και μεταφραζόμενων και η διαδικασία της μετάφρασης συνιστούν την ιδρυτική κίνηση αυτού του διαλόγου. Στην μετάφραση μετέχουν δύο άτομα αλλά μετέχει και ο τόπος: ο κοινός τόπος της καταγωγής, αλλά και οι διακριτοί τόποι της γλώσσας και της κατοικίας. Εμείς, οι αυτού του τόπου, ας πούμε οι Έλληνες που ζουν στον ελλαδικό χώρο, προσκαλούμε εκείνους τους άλλους Έλληνες που ζουν αλλού, για να τους φιλοξενήσουμε στην γλώσσα μας (τους). Τότε, είμαστε λοιπόν οι οικοδεσπότες; Κατά κάποιον τρόπο, ναι. Ταυτόχρονα όμως είμαστε και ξένοι που εκείνοι μας υποδέχονται όχι μόνο στην γλώσσα των ποιημάτων τους αλλά και στην οπτική τους για την ταυτότητα: εθνική, πολιτιστική, φυλετική. Μια οπτική ίσως πιο ανησυχητική, αβέβαιη, πολύπλοκη, πλούσια, διευρυμένη, ανασφαλή, ευάλωτη από την δική μας. Τι μοιραζόμαστε; Έναν τόπο; Μια γλώσσα; Μια καταγωγή; Μιαν αισθητική; Την συγγραφική ταυτότητα; Πού συναντιόμαστε;
Μάλλον στην ποίηση – που είναι η γλώσσα της δυνατότητας, της αμφιβολίας και της διερεύνησης, και που διατυπώνει μια πολιτική στάση απέναντι στο άγνωστο, το μη κατανοητό, το ξένο. Ίσως επειδή ο ποιητικός λόγος είναι άσκηση στην ετερότητα και κάθε έργο σε διαδικασία μετάφρασης εισέρχεται σε μια τέτοια περιοχή αβεβαιότητας, σε μια μεταβατική κατάσταση στην οποία δεν υπάρχουν οριστικές λύσεις. Η μετάφραση, όπως και η διασπορά, είναι ο τόπος όπου δεν συναντώ μόνον τον άλλο, αλλά και τον εαυτό μου ως άλλο. Εξάλλου, και το περιοδικό συνιστά έναν ουτοπικό χώρο συνάντησης, σύγκλισης αλλά και σύγκρουσης αυτών των ζητημάτων, τα οποία θίγουν και τα σύντομα ή πιο εκτεταμένα δοκίμια και σημειώματα των συγγραφέων που συνοδεύουν τις μεταφράσεις των ποιημάτων τους.
Μεταφράζονται ποιήματα και ποιητικές ενότητες από το έργο των αγγλόφωνων ποιητών και ποιητριών (με την σειρά δημοσίευσης): Eleni Sikelianos, Eleni Stekopoulos, Anna Moschovakis, Tryfon Tolides, Adrianne Kalfopoulou, Stefanos Papadopoulos, Emily Kritchley, Vana Manasiadis, καθώς και της Δήμητρας Ιωάννου (που μεταφράζει η ίδια τα ποιήματά της από τα αγγλικά) και του Στάθη Γουργουρή, ο οποίος, ωστόσο, γράφει τα ποιήματά του –σε αντίθεση με τα υπόλοιπα κείμενά του– στα ελληνικά.
Το αφιέρωμα συμπληρώνεται από το αυτοβιογραφικό δοκίμιο, για την πολλαπλή εμπειρία της διασποράς, της γαλλοαλγερινής συγγραφέως και θεωρητικού Hélène Cixous· συνέντευξη με την βουλγάρα ποιήτρια Γιάννα Μπούκοβα για το καινούργιο βιβλίο της που γράφτηκε στα ελληνικά· και δύο κείμενα για τα βιβλία ποίησης της Φοίβης Γιαννίση και του Μάριου Χατζηπροκοπίου – βιβλία που σχετίζονται με απρόσμενους και δημιουργικούς όρους με τα ζητήματα της εθνικής ταυτότητας, μεταξύ άλλων. Τέλος, στην ενότητα «Ανάσα του αιώνα», ο Ορφέας Απέργης παρουσιάζει, με ένα δοκίμιο και με νέες μεταφράσεις, την ιδιαίτερη περίπτωση του αγγλόφωνου Έλληνα ποιητή Demetriοs Capetanakis (1912-1944).
