Αγοράστε το διπλό τεύχος #16
Κατερίνα Ηλιοπούλου και Γιάννα Μπούκοβα
“The sublime is a documentary technique” δηλώνει η Αν Κάρσον στο ποιητικό δοκίµιό της On the sublime in Longinus and Antonioni. «To υψηλό είναι µια τεχνική του ντοκουµέντου». Και αµέσως παραθέτει το λήµµα documentary από το λεξικό της Οξφόρδης: το σχετικό µε ή βασιζόµενο σε κάποιο τεκµήριο, το αντικειµενικό, το πραγµατικό.
Ο Πολ Όστερ ονοµάζει την αφήγηση-µαρτυρία, «ανταπόκριση από την πρώτη γραµµή της ανθρώπινης εµπειρίας».
Η Μάρτζορι Πέρλοφ εισάγει τον όρο moving information για την διπλή ικανότητα του λόγου ενός οικειοποιηµένου εγγράφου από την µία να µετατίθεται σε ένα καινούριο πλαίσιο, και από την άλλη να συγκινεί.
Τι εννοούµε τελικά όταν λέµε ποίηση ντοκουµέντο; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά και η λειτουργία της;
Αποφασίσαµε να χρησιµοποιήσουµε αυτόν τον όρο µεταφράζοντας το αγγλικό docupoetry, ένα σύγχρονο ρεύµα γραφής που θα µπορούσε να χαρακτηριστεί ως καταγραφική ή ερευνητική ποίηση. Είναι ένα µικτό είδος λογοτεχνίας που συµπεριλαµβάνει παραθέµατα ή αντιγραφές κειµένων και δηλώσεων που δεν έγιναν από τον ίδιο τον ποιητή, όπως στατιστικές, επίσηµα έγγραφα, ατόφιες µαρτυρίες, ειδησεογραφικά άρθρα, ιστορικές αφηγήσεις, γεωγραφικές ή λαογραφικές περιγραφές, και γενικώς κάθε είδος πληροφοριακού στοιχείου και «έτοιµου κειµένου» (found text), χρησιµοποιώντας τα ως βασικά γλωσσικά υλικά στην δοµή του ποιητικού βιβλίου. Το φαινόµενο δεν είναι µόνο σύγχρονό µας, εφόσον τέτοιου είδους πρακτικές είχαν χρησιµοποιηθεί ήδη από το πρώτο µισό του 20ού αιώνα από ποιητές και ποιήτριες όπως ο Έζρα Πάουντ, ο Γουίλιαµ Κάρλος Γουίλιαµς, η Μύριελ Ρουκάιζερ, ο Τσαρλς Ρέζνινκοφ. Ανταποκρινόµενη στην βαθιά ανάγκη εφεύρεσης µιας νέας και εκ νέου λειτουργικής γλώσσας για να καταγραφεί µια ολοένα και πιο σύνθετη κοινωνία, η ποίηση ντοκουµέντο ανανεώνει συχνά τις πηγές και τις τεχνικές της, αφοµοιώνοντας κάθε φορά καινούρια τεχνολογικά µέσα και αισθητικούς προβληµατισµούς ανάλογα µε την εποχή της. Τρεις βασικές στιγµές ώθησης διαγράφονται στην εξέλιξή της: η εµφάνισή της την δεκαετία του ’40, όταν αποτελεί τη λογοτεχνική απάντηση στη νεογενή τέχνη του ντοκιµαντέρ, µια καινούρια άνθηση την δεκαετία του ’60 και µετά, όταν υιοθετεί τις ποικίλες χρήσεις του αρχείου και τις ready made τεχνικές που έχουν καθιερωθεί στις εικαστικές τέχνες, και η πιο πρόσφατη ανανέωση στα τέλη της δεκαετίας του ’90, όπου αρχίζει και αντλεί κείµενα και ερεθίσµατα από την αφθονία του διαδικτύου.
Θα µπορούσε να πει κανείς ότι η ποίηση ντοκουµέντο είναι η ποίηση του πραγµατικού, µία non fiction ποίηση που εισπράττει τη συµβολική και συγκινησιακή αξία του στεγνού γεγονότος και της γυµνής πληροφορίας, ανακαλύπτοντας και προβάλλοντας όλη την ποιητική δυναµική του ατόφιου, του µη επεξεργασµένου, του αυθεντικού. Οι ποιητές και ποιήτριες συχνά αναλαµβάνουν το ρόλο του ιστορικού που προβαίνει σε µια δηµιουργική και ανατρεπτική ανασύσταση των γεγονότων, παρεµβαίνοντας µε τον δικό τους τρόπο στην αδιάκοπη ροή και την συσσώρευση της πληροφορίας, και διεκδικώντας το δικαίωµα της αφήγησης της ιστορίας από διαφορετικές και απρόσµενες οπτικές γωνίες και τρόπους. Στα έργα της ποίησης ντοκουµέντο ακούγονται οι φωνές εκείνων που δεν έχουν θέση στα επίσηµα έγγραφα, εκείνων που οι φωνές συνήθως αποσιωπούνται από την κυρίαρχη ιστορική καταγραφή. Για αυτό, µέσα από τους ίδιους τους τρόπους της, µεγάλο µέρος της ποίησης ντοκουµέντο είναι βαθιά πολιτική ποίηση ή ποίηση της κοινωνικής διαµαρτυρίας, είτε έχει να κάνει µε ταξικά ζητήµατα είτε µε ζητήµατα φύλου και µειονοτήτων. Η µαρτυρία και η αυτοβιογραφία, η µνήµη και ο τρόπος µε τον οποίο αυτή ανακατανέµει την αφήγηση και παρεµβαίνει στην πραγµατικότητα, είναι µερικά ακόµα από τα κεντρικά θέµατά της.
Το αφιέρωµα που ετοιµάσαµε για το ΦΡΜΚ παρουσιάζει ένα ευρύτατο φάσµα ποίησης ντοκουµέντο που καλύπτει οχτώ δεκαετίες, ξεκινώντας από έργα που γράφτηκαν την δεκαετία του 40 του προηγούµενου αιώνα και φθάνοντας ως σήµερα. Παρόλο που η πλειοψηφία των κειµένων ανήκουν στην αγγλόφωνη λογοτεχνία, προσπαθήσαµε να παρουσιάσουµε και δείγµατα από την Γαλλία, τη Νότιο Αµερική, την Πορτογαλία, την Κορέα κλπ. Οι επιλογές µας κινήθηκαν σε τρεις άξονες: την ενσωµάτωση εγγράφων και τεκµηρίων, την χρήση αυθεντικής µαρτυρίας και την εξερεύνηση της µεσολάβησης της µνήµης. Διαλέξαµε σε κάποιες περιπτώσεις κείµενα υβριδικά που συνορεύουν µε την πεζογραφία ή µε τα εικαστικά, διακρίνοντας την ποιητικότητα στην ασυνήθιστη προβολή του πραγµατικού, την ευρηµατική οπτική και την πρωτοτυπία της σύλληψης.
Η ανθολογία προλογίζεται από τρία δοκίµια, του συγγραφέα και ανθρωπολόγου, συνεπιµελητή της ανθολογίας, Άρη Αναγνωστόπουλου, του Αµερικανού κριτικού και ιστορικού της λογοτεχνίας Joseph Harrington και της ποιήτριας Eleni Sikelianos, τα οποία συζητούν και αναλύουν το φαινόµενο της ποίησης ντοκουµέντο, θέτοντας τις βάσεις του σε φιλοσοφικό, ιστορικό και ανθρωπολογικό πλαίσιο.
Στην δοµή της ανθολογίας ακολουθήσαµε χρονολογική σειρά µε βάση την πρώτη δηµοσίευση των έργων, ώστε ο αναγνώστης να παρακολουθήσει την εξέλιξη αλλά και την πολυµορφία του φαινοµένου που δεν µπαίνει εύκολα σε καλούπια και κατηγορίες.
Για την πρώτη εικοσαετία, ξεκινώντας περίπου από το 1940, παρουσιάζουµε τα εξής: Το εµβληµατικό και ριζοσπαστικά πολιτικό έργο Το βιβλίο των νεκρών (1938) της Μύριελ Ρουκάιζερ το οποίο θεωρείται από πολλούς το πρώτο έργο ποίησης ντοκουµέντο, ένα πολυφωνικό κολάζ από πραγµατολογικά στοιχεία, αποσπάσµατα από έγγραφα, πρακτικά από δίκες, εκθέσεις του Κογκρέσου, κοµµάτια ερευνητικής δηµοσιογραφίας και αµιγώς ποιητικά µέρη. Αφορά την υπόθεση της εξόρυξης πυριτίου το 1927, στη Δυτική Βιρτζίνια, η οποία είχε ως αποτέλεσµα εκατοντάδες εργάτες, κυρίως αφροαµερικανικής καταγωγής, να εµφανίσουν πυριτίαση, µία θανατηφόρα νόσο των πνευµόνων. Το θρυλικό, σπαρακτικό αριστούργηµα Αἰνέσωµεν δὴ ἄνδρας ἐνδόξους (1944) ένα βιβλίο συνεργασίας µεταξύ του Αµερικανού συγγραφέα Τζέιµς Έιτζι και του σπουδαίου Αµερικανού φωτογράφου Γουόκερ Έβανς, το οποίο είναι µια λεπτοµερής καταγραφή του τρόπου ζωής των πάµφτωχων οικογενειών αγροτών κατά την διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης. Τα φυλλάδια του Ύπνου (1946) του Γάλλου ποιητή Ρενέ Σαρ, το οποίο προέρχεται από το ηµερολόγιο που κρατούσε ο Σαρ κατά τη διάρκεια της δράσης του στην γαλλική αντίσταση κατά των Γερµανών (όπου «Ύπνος» ο µυθικός αδελφός του Θανάτου – και συνωµοτικό παρωνύµιο του Σαρ). Τα εδάφια που συνθέτουν το βιβλίο κυµαίνονται από παραινέσεις στρατηγικής, περιγραφές αντιστασιακών ενεργειών, αποστροφές εις εαυτόν, αποφθέγµατα ηθικής, πολιτικής, αισθητικής και ποιητικής, µέχρι υπαρξιακούς στοχασµούς και θραύσµατα υψηλού λυρισµού. Αποσπάσµατα από το εκτενές ποίηµα Πάτερσον του Γουίλιαµ Κάρλος Γουίλιαµς, ένα έργο που εµπλέκει τη βιογραφία µε τα ιστορικά, γεωγραφικά, τοπολογικά και άλλα στοιχεία µιας πόλης. Συνεχίζουµε µε ποιήµατα από το έργο Mαρτυρία του Αµερικανού ποιητή και µέλους της οµάδας των αντικειµενιστών, Τσαρλς Ρέζνικοφ, µια τοιχογραφία των ΗΠΑ του τέλους του 19ου αιώνα µε υλικό που αντλήθηκε από τον ποιητή µέσα από χιλιάδες δικογραφίες της εποχής. Ακολουθεί απόσπασµα από το µακροσκελές ποίηµα Ώρα Μηδέν (1960) του Νικαραγουανού Ερνέστο Καρδενάλ, ο οποίος υπήρξε επίσης εξέχουσα πολιτική, αλλά και ιερατική φυσιογνωµία, ποίηµα που καταγγέλλει την εντόπια τυραννία και τον αµερικανικό ιµπεριαλισµό στην ιστορία της Κεντρικής Αµερικής.
Η µετάβαση στην επόµενη εικοσαετία ξεκινάει µε το ποιητικό δοκίµιο «Ερευνητική ποιητική» (1976), του ποιητή και ακτιβιστή Εντ Σάντερς, ένα ευφάνταστο κείµενο-µανιφέστο για τις ερευνητικές πρακτικές της σύγχρονης ποίησης και τον ποιητή ως ιστορικό. Η ανθολογία συνεχίζεται µε τις σύγχρονες πολυπρισµατικές και πολύτροπες εκφάνσεις της ποίησης ντοκουµέντο. Πολλές από αυτές διατηρούν τον έντονο χαρακτήρα της κοινωνικής διαµαρτυρίας όπως για παράδειγµα στο έργο της αφροαµερικανής ποιήτριας Κλόντια Ράνκιν, Πολίτης, για τον υφέρποντα ρατσισµό στις σύγχρονες κοινωνίες της πολιτικής ορθότητας. Το Ένας µεγάλος εαυτός της Σι Ντι Ράιτ, της πολύ γνωστής Αµερικανίδας ποιήτριας, σε συνεργασία µε την φωτογράφο Ντέµπορα Λάστερ, είναι µια πολυφωνική καταγραφή της ζωής των φυλακισµένων σε διάφορες φυλακές των ΗΠΑ, ενώ το εντελώς πρωτότυπο έργο της Ρόµπιν Κόστε Λιούις, Το ταξίδι της µελαµψής Αφροδίτης αποτελεί έναν αναστοχασµό πάνω στην πολιτισµική απεικόνιση της µαύρης γυναίκας µέσα από καταλόγους µε τίτλους έργων τέχνης από την αρχαιότητα ως σήµερα. Το έργο του Μαρκ Νόβακ, Δηµοτικό Σχολείο του Κόουλ Μάουντεν µε σύγχρονες µαρτυρίες και τεκµήρια από τις συνθήκες της ζωής εργατών στα ορυχεία στις ΗΠΑ και την Κίνα και αποσπάσµατα από το σχολικό εγχειρίδιο που θέσπισε το Αµερικανικό Ίδρυµα Άνθρακα. Ξεχωριστή θέση ως ποιητής ιστορικός, κατέχει ο σπουδαίος κορεάτης ποιητής Κο Ουν µε το εµβληµατικό όσο και ογκώδες ποιητικό έπος του Δέκα χιλιάδες ζωές, το οποίο αποτυπώνει στις σελίδες του τις ζωές χιλιάδων Κορεατών διατρέχοντας την ιστορία της χώρας του από τις αρχές της ίδρυσής της ως σήµερα.
Άλλα σύγχρονα έργα που περιλαµβάνονται στην ανθολογία που ετοιµάσαµε διαπραγµατεύονται τη λειτουργία της µνήµης ως αυτοβιογραφία, αλλά και αυθαίρετο αρχείο πληροφοριών όπως για παράδειγµα η Κοσµοθεωρία της Βρετανίδας εικαστικού Έµα Κέι, αλλά και το πολύ πρόσφατο έργο Εις µνήµην της µνήµης της Ρωσίδας συγγραφέως Μαρία Στεπάνοβα. Στην κατηγορία του “έτοιµου κειµένου” και της εννοιακής ποίησης µε έντονο πολιτικό χαρακτήρα παρουσιάζουµε απόσπασµα από το έργο Επτά Αµερικανικοί θάνατοι και καταστροφές του ποιητή και θεωρητικού Κένεθ Γκόλντσµιθ. Ένα έξυπνο, αστείο, αλλά και ανατρεπτικό προς όλα τα εθνικά κλισέ κράµα «έτοιµου κειµένου» και διαδικασίας Google αναζήτησης είναι το Η χώρα σου είναι τέλεια του Άρα Σιρινιάν.
Από αυτό το αφιέρωµα δεν θα µπορούσε να λείπει η κορυφαία Λευκορωσίδα νοµπελίστα συγγραφέας Σβετλάνα Αλεξίεβιτς που ανέδειξε τη µαρτυρία σε ένα είδος σύγχρονης επικής ποίησης, δηµιουργώντας µέσα από το έργο της µια χορωδία όπου κάθε προσωπική φωνή είναι η φωνή του συνόλου και η φωνή της Ιστορίας. Στο απόσπασµα που δηµοσιεύουµε εδώ µιλάει για τον τρόπο και την φιλοσοφία της εργασίας της ως καταγραφέα της ανθρώπινης κατάστασης. Στην ίδια κατηγορία δηµοσιεύουµε αποσπάσµατα από το έργο Φάρος του Άγγλου ιστορικού Τόνυ Πάρκερ, µε τις µαρτυρίες Άγγλων φαροφυλάκων, αλλά και ένα δείγµα από τις εκατοντάδες αληθινές ιστορίες ακροατών που συνέλλεξε και επιµελήθηκε ο Πωλ Όστερ µέσω της Εθνικής Δηµόσιας Ραδιοφωνίας των ΗΠΑ.
Η ανθολογία συµπληρώνεται µε το στίγµα ποίησης ντοκουµέντο σύγχρονων ποιητών/τριών και εικαστικών στα ελληνικά. Και καταλήγει στο απόλυτο τώρα µε αποσπάσµατα από το συγκλονιστικό Ηµερολόγιο της πανούκλας του Πορτογάλου συγγραφέα Γκονσάλο Ταβάρες που γράφτηκε κατά τη διάρκεια του πρώτου “κλεισίματος” την άνοιξη του 2020.
Αυτή η προσπάθεια δεν θα µπορούσε να υλοποιηθεί χωρίς τη συµβολή των συνεργατών του ΦΡΜΚ, των ανθρώπων που µετάφρασαν τα πολλά και διαφορετικά κείµενα που συνθέτουν το αφιέρωµα: εκτός από την υπόλοιπη συντακτική οµάδα του περιοδικού (Βασίλης Αµανατίδης, Ορφέας Απέργης, Φοίβη Γιαννίση, Ελένη Ηλιοπούλου, Παναγιώτης Ιωαννίδης, Θοδωρής Χιώτης), οι ποιήτριες Δήµητρα Κωτούλα, Όλγα Παπακώστα, Λένα Καλλέργη, Παυλίνα Μάρβιν, ο πεζογράφος Γιάννης Παλαβός, οι ποιητές Γιάννης Δούκας, Μάριος Χατζηπροκοπίου, Χρήστος Σιορίκης, Χρήστος Σακελλαρίδης, οι µεταφραστές και οι µεταφράστριες Λευτέρης Ζαχαριουδάκης, Χριστιάνα Μυγδάλη, Γιάννης Πεδιώτης, Αυγή Δαφερέρα, Ιοκάστη Καµµένου, Αθηνά Ψυλλιά.
Τους ευχαριστούµε θερµά!
Αγοράστε το διπλό τεύχος #16
