Τι συμβαίνει στην καλλιτεχνική και ειδικότερα την ποιητική σκηνή μιας χώρας που βρίσκεται σε καθεστώς κρίσης; Αν σκεφτούμε τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες οι Έλληνες ποιητές του προηγούμενου αιώνα δημιούργησαν το έργο τους, από τις αρχές του μέχρι την αποκατάσταση της δημοκρατίας το 1974, θα δούμε ότι έδρασαν σε αλλεπάλληλες εποχές κρίσης: δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, δύο πτωχεύσεις, εμφύλιος πόλεμος και επταετής δικτατορία. Ο καλλιτέχνης έτσι κι αλλιώς βρίσκεται σε σύγκρουση με το περιβάλλον του. Μπορεί να μη συμβαδίζει πάντα με την εποχή του,γιατί δεν την ερμηνεύει απλά, τη διαμορφώνει εσωτερικά, και τα αποτελέσματα της επιρροής του μπορεί να χρειαστούν πολλά χρόνια να αναφανούν. Η Ελλάδα είναι ένας τόπος έντονων αντιφάσεων, που εντείνονται ακόμα περισσότερο μέσα στις συνθήκες της κρίσης. Αν το αντέχει κανείς, παρακολουθεί ένα τοπίο που μεταμορφώνεται διαρκώς, όπου τίποτα δεν είναι ακόμα πλήρως διαμορφωμένο, και αυτό δίνει την αίσθηση (ψευδαίσθηση;) ότι μπορεί και ο ίδιος να είναι μέρος του γίγνεσθαι, ότι η θέση του δεν είναι καθορισμένη, ότι ο κόσμος δεν είναι αποπερατωμένο έργο, αλλά πεδίο δράσης.
Πώς θα μπορέσουμε να βρούμε τα ερμηνευτικά εργαλεία για να κατανοήσουμε τη θέση μας και τις ιδιαιτερότητες της εποχής μας; Είναι δυνατόν ένας καλλιτέχνης να περιγράψει τον πόνο του, ενώ ακόμα πονάει; Ως πολίτης μπορεί να εκφράσει τη γνώμη του ή να δράσει ανταποκρινόμενος στην επείγουσα φύση των γεγονότων,αλλά ως καλλιτέχνης οφείλει να ακολουθήσει τους όρους της τέχνης του, η οποία απαιτεί την απόσταση και την επεξεργασία των συνθηκών, χρειάζεται χρόνο για βαθύτερη κατανόηση, για να δια-κρίνει κανείς μέσα από τους κοινούς τόπους και τις προφανείς δια-πιστώσεις που προβάλλουν ως αλήθειες.«…το να αντιλαμβάνεται κανείς το βάρος των γεγονότων, χωρίς να υποκύπτει στον πειρασμό να μετατραπεί σε απλό καταγραφέα, είναι από τους δυσκολότερους γρίφους που αντιμετωπίζει κάποιος που ασκεί την τέχνη της ποίησης. Απαιτεί δεξιοτεχνία στην επιλογή των μέσων κι ένα είδος απόσταξης του υλικού για να κερδηθεί η απόσταση που χρειάζεται προκειμένου να αναστοχαστεί κανείς για τα ζητήματα του κόσμου όπως έχουν, χωρίς ψευδαισθήσεις», γράφει ο Τσέσλαβ Μίλοζ.
Αυτό που προβάλλει σήμερα ως εξαιρετικά επείγον είναι ότι εδώ αντιμετωπίζουμε μια κρίση ταυτότητας και ιδεών περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Πρόκειται για μία κατάσταση που εγείρει πολλά ερωτήματα σχετικά με το τι θεωρούμε αποδεκτό στο πολιτικό πεδίο ή σε τι είδους κοινωνία θέλουμε να ζούμε. Η ποίηση δεν ανήκει μόνο σε αυτούς που τη διαβάζουν και τη γράφουν,είναι συστατικό του κόσμου και συμπλέκεται μαζί του με τρόπους που μπορεί να μη γίνονται ευρέως και άμεσα αντιληπτοί, αν όμως εξαφανιζόταν, οι συνέπειες θα ήταν ανυπολόγιστες. Ας μην ανησυχούμε λοιπόν αν οι καιροί, όπως λέγεται, είναι αντιποιητικοί,αν οι άνθρωποι εμφορούνται αποκλειστικά από την επείγουσα ανάγκη της επιβίωσης. Οι λέξεις είναι επιβίωση, όπως και το ψωμί. Ο ποιητής είναι ένας ιδιαίτερος δέκτης και γι’ αυτό μπορεί να γίνει ένας ιδιαίτερος, ευαίσθητος πομπός. Προσοχή όμως: σε δύσκολες εποχές όπως αυτές που ζούμε, εγείρεται η απαίτηση προς την τέχνη να δώσει απαντήσεις. Η τέχνη, η ποίηση, είναι το πεδίο του πολλαπλασιασμού των ερωτήσεων, αλλιώς χάνει το κρίσιμο χαρακτηριστικό της που είναι η ελευθερία. Αυτή η έκκληση για απαντήσεις είναι μια συγκεκαλυμμένη καχυποψία που η κοινωνία προτάσσει απέναντι στην ποίηση: ότι, δηλαδή, οφείλει να αποδείξει τη χρησιμότητά της, να γίνει μετρήσιμο μέγεθος.
Ο λόγος της ποίησης οργανώνεται ως τομή, αναστοχασμός και ανάδραση, δηλαδή γλώσσα που είναι πρόσκληση για σκέψη. Στον μετακαπιταλιστικό κόσμο η γλώσσα λειτουργεί σαν κυριαρχική δομή, χρησιμοποιείται ευρέως σαν εργαλείο και αξιολογείται με βάση τις εφαρμογές της. Ακόμα χειρότερα, ο κόσμος αυτός διαστρεβλώνει τις ίδιες τις έννοιες χρησιμοποιώντας τη γλώσσα προς όφελός του, κλέβει τον μεταφορικό λόγο και τον μεταχειρίζεται για να αποσιωπήσει ή να συγκαλύψει τον ολοκληρωτισμό που λανθάνει στον πυρήνα του. Η ποίηση, αποδίδοντας στις λέξεις το καθαρό τους νόημα και εξαρθρώνοντας την εργαλειακή γλώσσα,φέρνει μαζί της τη δυνατότητα να αρνηθούμε την τάξη των πραγμάτων ως έχουν. Επαναφέροντας την πίστη στην ιερότητα των πραγμάτων που ονομάζει, με άλλα λόγια στο δικαίωμά τους να υπάρχουν, μας βοηθάει να διατηρήσουμε την ανθρωπιά μας.
Σε πιο απροκάλυπτα ολοκληρωτικά καθεστώτα ένα ποίημα μπορούσε να αποτελέσει απειλή για την τάξη. Σήμερα, ο τρόπος που επιβάλλεται η εξουσία είναι πιο εκλεπτυσμένος και ύπουλος, αλλά και εσωτερικευμένος, έτσι ώστε τις περισσότερες φορές δεν καταλαβαίνουμε καν ότι βρισκόμαστε υπό έλεγχο. Η γλώσσα της ποίησης δεν ακουμπά σε παγιωμένες βεβαιότητες, είναι γλώσσα της δυνατότητας, της αμφιβολίας και της διερεύνησης, ένας χώρος κινδύνου που θέτει υπό αμφισβήτηση τις ιδέες και τα διαμορφωμένα πιστεύω μας, ακόμα και την αντίληψή μας. Δεν ισχυρίζεται ότι γνωρίζει αλλά μάλλον ανα-γνωρίζει τα πράγματα γι’ αυτό που είναι. Διατυπώνει έτσι, λοιπόν, μια πολιτική στάση απέναντι στο άγνωστο, το μη κατανοητό, το ξένο. Η ποίηση είναι άσκηση στην ετερότητα και για τον συγγραφέα και για τον αναγνώστη, γιατί μέσα στην ποίηση ακούμε τα βήματα των άλλων, το ποίημα είναι πέρασμα, και εξαιτίας του διασχίζουμε σύνορα, γένη, δομές, καταστροφές και μεταμορφώσεις. Το να διαβάζεις ή να γράφεις ένα ποίημα είναι μια συνειδητή, ενεργητική πράξη που μπορεί να σε αλλάξει. Γι’ αυτό η ανάγνωση και η γραφή της ποίησης είναι από μόνη της πολιτική πράξη.
Στις μέρες μας προκρίνεται με κάθε τρόπο μία και μοναδική αφήγηση του κόσμου: η οικονομική. Χρειαζόμαστε όμως εναλλακτικές αφηγήσεις για να ζήσουμε, γιατί όποιος μπορεί να δεχτεί τη ζωή του σαν χρήσιμη παράθεση αριθμών, μπορεί να δεχτεί και πάλι την αβυσσαλέα φρίκη.
Η ποίηση είναι μια τέτοια αφήγηση ζωτικής σημασίας. Δημιουργώντας νέες μεταφορές, νέα οχήματα νοήματος, διευρύνει τον ζωτικό μας χώρο, αναγεννά το πνεύμα, μας βοηθάει να αναπτύξουμε κριτική σκέψη για να περιγράψουμε τον εαυτό μας, να ερμηνεύσουμε τη ζωή μας με περισσότερο περίπλοκους όρους, διανοίγοντας έναν χώρο α-δυνατοτήτων μέσα σε αυτό που θεωρούμε ως πραγματικότητα. Επιπλέον, υποβάλλει το γεγονός πως ίσως χρειάζεται να σκεφτούμε πιο προσεκτικά για το απραγματοποίητο ή ακόμα και το ανέφικτο, προκειμένου να διατηρήσουμε το υπαρκτό.
Το Φάρμακο, γιατρειά και δηλητήριο του λόγου και των εικόνων,συντίθεται στη βάση ενός διαλόγου μεταξύ ποιητών αλλά και θεωρητικών και εικαστικών, ενός διαλόγου που είναι ενεργός με διάφορους τρόπους, ιδιωτικούς ή δημόσιους επί σειρά ετών. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα εγχείρημα που συγκροτείται από ένα ανοιχτό και διαρκώς ανανεούμενο δίκτυο. Το δίκτυο μπορεί να μην είναι ομάδα, συγκρότηση δηλαδή, όπου όλα τα μέλη υπακούν σε έναν κοινό κώδικα, είναι όμως ένα είδος συλλογικότητας που αρθρώνει με την ίδια του την ύπαρξη και έναν πολιτικό λόγο. Η ίδια η ανάγκη συγκρότησης του δικτύου επιβεβαιώνει την πεποίθηση ότι τα έργα και οι σκέψεις που τα γεννούν δεν είναι προϊόν ατόμων απομονωμένων, αλλά μάλλον αποτέλεσμα κοινωνικών διεργασιών και κυκλοφορίας πολλών και συχνά αντικρουόμενων αντιλήψεων.
Αυτές τις αντιλήψεις και τα έργα που είναι απόρροιά τους, θέλουμε να ανιχνεύσουμε στη σύγχρονη ποιητική και εικαστική παραγωγή στην Ελλάδα, χωρίς τη φιλοδοξία του χαρτογράφου, αλλά με την ανάγκη του πεζοπόρου που χρειάζεται έδαφος για να προχωρήσει. Ο θεωρητικός λόγος, εγχώριος και διεθνής, και οι μεταφράσεις καθιερωμένων αλλά και άγνωστων ή αποσιωπημένων ποιητών από πολλές γλώσσες, συμβάλλει στη διάνοιξη αυτού του πεδίου. Δεν υπάρχει διαδρομή, όμως ο χώρος είναι εκεί και χρειάζεται να κατοικηθεί.
Θεωρώντας την τέχνη ως ενιαίο πεδίο, περιλαμβάνουμε στο περιοδικό ένα τμήμα αμιγώς εικαστικό, που δεν θα λειτουργεί διακοσμητικά ή περιγραφικά, αλλά σαν αυτόνομη έντυπη έκθεση. Ταυτόχρονα θέλουμε να διερευνήσουμε τη σχέση του λόγου με την εικόνα, την καλλιτεχνική πρόθεση, και τους όρους της ποιητικής, στις ποικίλες και πολύτροπες εκφάνσεις της σύγχρονης καλλιτεχνικής έκφρασης που διαμορφώνει τη φυσιογνωμία του καιρού μας.
