Χρήστος Χρυσόπουλος , O επιμελής νους

Επιτελεστικότητα και συνειδητοποίηση¹

We must educate our readers
We must really educate them²

Με τον όρο επιτελεστικότητα (performativity) ορίζεται η ικανότητα ενός σημειωτικού συστήματος να έχει επιπτώσεις στον πραγματικό, έξω-σημειωτικό, κόσμο.

Με τον όρο επιτελεστική λογοτεχνία (performative literature) ορίζουμε όχι ένα συγκεκριμένο είδος γραφής αλλά τη διακριτή ικανότητα ορισμένων λογοτεχνικών έργων να επιζούν της ανάγνωσης, εξακολουθώντας –τρόπον τινά– να «επιτελούν» κάποιον σκοπό (συχνά πολύ πέραν του χρόνου κατά τον οποίον γράφτηκαν).³

Θα μπορούσαμε, τότε, να μιλήσουμε για τα χαρακτηριστικά της «διαχρονικότητας» ορισμένων κειμένων. Ποια θα μπορούσαν, λοιπόν, να είναι τα γνωρίσματα αυτής της επιβίωσης την οποία ονομάζουμε «επιτελεστικότητα»; Τα γνωρίσματα αυτά είναι δύο ειδών:

Κάποια επείγουσα αίσθηση του επίκαιρου (urgency).⁴ Η επιτελεστική λογοτεχνία αντιλαμβανόμαστε ότι «μιλά» για κάτι που αφορά τον κόσμο. Εντούτοις, ακόμα και όταν πραγματεύεται το γνωστό (ή το επανειπωμένο), δεν βαρύνεται με την επίκριση του παρωχημένου.

Κάποια αίσθηση κοινωνικότητας – συνάφειας (agency).⁵ Η επιτελεστική λογοτεχνία αντιλαμβανόμαστε ότι «μιλά σ’ εμάς» για κάτι που αφορά τον κόσμο (αν και όχι απαραίτητα για κάτι που αφορά «εμάς» με τη στενή έννοια).

Την ίδια στιγμή που «μιλά σ’ εμάς για τον κόσμο» η επιτελεστική λογοτεχνία εμπρόθετα προβάλλει τρεις σημαντικές πολυμέρειες:

Υποδεικνύει ότι ο κόσμος δεν υφίσταται ως αμετάβλητη και συνεκτική οντότητα.

Υποδεικνύει ότι η γλώσσα δεν λέει μόνο ένα πράγμα τη φορά.

Υποδεικνύει ότι η λογοτεχνία μιλά εξ ονόματος της ιδίας.

Ο κριτικός στοχασμός (critical reflection), ο προβληματισμός (problem posing) και ο διάλογος (discourse) βρίσκονται στον πυρήνα της μυθιστοριογραφίας που συντάσσεται με το πρόταγμα της επιτελεστικότητας. Τα κείμενα δεν θα πρέπει να θεωρούνται πλέον αποθετήρια γνώσης, αλλά να αντιμετωπίζονται ως πεδία στοχασμού, εντός των οποίων οι αναγνώστες θα παράγουν γνώση για το δικό τους συμφέρον. Πρόκειται για το θεμελιώδες στοιχείο στην προσέγγιση του επιτελεστικού μυθιστορήματος: η ανάγνωση θα πρέπει να παράγει εξατομικευμένους κώδικες νοηματοδότησης για τον κόσμο της μυθοπλασίας και τις σχέσεις του με τον πραγματικό κόσμο. Αυτό ακριβώς το στοιχείο αποτελεί και τη βάση της έννοιας της «συνειδητοποίησης» (conscientization)⁶ στη μυθιστοριογραφία.

Η επιτελεστική γραφή ενθαρρύνει τους αναγνώστες να υπερβούν την καταπίεση των εδραιωμένων συστημάτων, να ανακαλύψουν τους τρόπους με τους οποίους αυτή εδραιώνεται και –μέσω του κριτικού στοχασμού– να διεκδικήσουν τη χειραφέτησή τους καθώς και έναν πληρέστερο συμμετοχικό ρόλο ως αναγνώστες/ερμηνευτές (ακόμη και ως συν-δημιουργοί).

Οι βασικότερες παραδοχές σε αυτήν την εκδοχή για τη μυθιστοριογραφία είναι οι ακόλουθες:

1. Η ανάγνωση δεν είναι σε καμία περίπτωση ουδέτερη διαδικασία. Προχωρώντας σε μια περαιτέρω διάκριση: η ιδιότητα του επαρκούς αναγνώστη (αυτό που με λίγα λόγια θα ονομάζαμε «η αγάπη για τα γράμματα») είναι μια ποιότητα της συνείδησης και όχι απλή κατάκτηση γνώσεων και τεχνικής. Είναι κάτι το οποίο καλλιεργείται και δεν αποτελεί προϋπόθεση. Με άλλα λόγια, η αγάπη για τη λογοτεχνία είναι μια στάση (stance) την οποία όμως αντιλαμβανόμαστε όταν έχει ήδη επιτελεστεί (όπως ισχυρίζεται ο Ντελέζ: «Η λογοτεχνία λειτουργεί όπως η συνείδηση, φτάνει πάντοτε αργοπορημένη»).⁷

2. Η εκάστοτε κυρίαρχη κουλτούρα μεταδίδεται και εσωτερικεύεται μέσω της επανάληψης. Τα επιμέρους στοιχεία της ενδεχομένως να τροποποιούνται όπως εμφαίνονται στο ένα έργο ή στο άλλο. Στη βάση του, όμως, το σύστημα παραμένει κυρίαρχο. Συνεπώς, ο καθένας διαβάζει και απολαμβάνει τα κείμενα όπως έχει «μάθει». Σύμφωνα με αυτό το πρότυπο, επιλέγει και ποια βιβλία θα διαβάσει. Όπερ, ο κύκλος κλείνει.

3. Η κατασκευή της πραγματικότητας εμπεριέχεται πρωτίστως στη γλώσσα. Αυτό σημαίνει ότι πολύ συχνά οι αναγνώστες δέχονται (ή, σε άλλες περιπτώσεις, τους επιβάλλεται) μια πραγματικότητα η οποία είναι άσχετη με την αφετηριακή πολιτιστική και γλωσσική τους ταυτότητα. Το γεγονός αυτό δεν μπορεί να θεωρηθεί από τη φύση του απευκταίο. Οι ευνοϊκές εκδοχές του σχετίζονται με την ανοιχτότητα στους πολιτισμούς, ενώ οι αρνητικές με την ισοπεδωτική κυριαρχία δημοφιλών στερεοτύπων και ελαφρών αναγνωσμάτων.

4. Η σημασία του διαλόγου ανάμεσα στον αναγνώστη και στο κείμενο είναι πρωτεύουσα. Ανεξάρτητα από την προθυμία του αναγνώστη, το επιτελεστικό μυθιστόρημα υποβάλλει την αίσθηση της συνδιαλλαγής. Ο αποδεκτικός αναγνώστης θα ανταποκριθεί με ικανοποίηση, ενώ ο απειθής αναγνώστης θα καταλογίσει αυτό το αίτημα ως μειονέκτημα του έργου (στρυφνότητα, εκζήτηση, ασάφεια, δυσκολία… κ.λπ.).

5. Ο κριτικός και διαρκής στοχασμός είναι μια διαδικασία επερωτήσεων, μέσω της οποίας ο αναγνώστης ανακαλύπτει τους μύθους οι οποίοι τον εξαπατούν και συμβάλλουν στη συνέχιση της πλάνης. Αυτά τα δύο συνθετικά στοιχεία (ένα δομικό: μύθος και ένα φαινομενολογικό: πλάνη) εμπεριέχονται σε κάθε είδους μυθοπλασία. Από εκεί και πέρα προκύπτει και ο συνήθης ισοπεδωτικός μεταμοντέρνος πειρασμός να αρνηθούμε οποιαδήποτε μαρτυρία. Με άλλα λόγια, να απαλείψουμε εντελώς τον συγγραφέα και να περιοριστούμε στην προφάνεια του κειμένου. Εντούτοις, ανάμεσα σε αυτούς τους δύο πόλους (τον συγγραφέα – το κείμενο) διατάσσονται γνωστά ερωτήματα τα οποία υποδεικνύει η ίδια η γλώσσα, π.χ.:

• Τι μας πληροφορούν οι διατυπώσεις ενός μυθιστορήματος για το ίδιο το μυθιστόρημα και για το περιβάλλον του;

• Οι πληροφορίες που προκύπτουν είναι, άραγε, αποτέλεσμα συγγραφικής πρόθεσης ή αποτελούν αναντίρρητα στοιχεία μιας πραγματικότητας;

• Γιατί το πληροφοριακό περιεχόμενο ενός μυθιστορήματος έχει συνήθως τη μορφή υπαινιγμού;

Όλα τα παραπάνω περιγράφουν όχι μια κατάσταση, αλλά αυτό που –ακολουθώντας τον Φρέιρε– θα μπορούσαμε να ονομάσουμε προβληματίζουσα ανάγνωση (problematizing reading). Τα κλειδιά εδώ είναι η συνειδητοποίηση (στην οποία αναφερθήκαμε) και ο προβληματισμός. Όπου προβληματισμός σημαίνει κυρίως τον μετασχηματισμό των αναπαραστάσεων και των ιδεών σε μια πιο συνειδητή, κριτική γνώση. Η ανάγνωση, λοιπόν, μεταμορφώνεται σε αναστοχαστική δράση. Τη μετάβαση αυτή περιγράφουν τα τέσσερα στάδια της τυπολογίας που έχει αναπτύξει η Πατρίτσια Κράντον (Patricia Cranton):⁸

1. Ενδυνάμωση του αναγνώστη

Συμμετοχή (ανοιχτό κείμενο).

Σκέψη (κειμενικό περιβάλλον που εμπεριέχει και προάγει τον στοχασμό).

Ανάληψη ευθύνης (η δυνατότητα για ανα/αυτο-στοχασμό).

2. Ανάπτυξη κριτικής συνείδησης

Αμφισβήτηση δεδομένων αντιλήψεων.

Προβολή διαφορετικών εναλλακτικών ερμηνειών του έργου.

Διάκριση και αποτίμηση των στάσεων που εμπεριέχονται στο έργο.

3. Μετασχηματιστική ανάγνωση

Επαναξιολόγηση γενικών θέσεων και αντιλήψεων για τη λογοτεχνία.

Δημιουργία σχέσεων με άλλους τρόπους πρόσληψης των λογοτεχνικών έργων.

Αναγνώριση άλλων αναγνωστικών συμφερόντων.

4. Ενδυναμωμένος και χειραφετημένος αναγνώστης

Εμπεδωμένος κριτικός στοχασμός.

Μετασχηματισμός μέσω της ανάγνωσης.

Προθυμία αλλαγής παραδείγματος.

Στο τέταρτο στάδιο της Κράντον, ο όρος ενδυναμωμένος/ενδυνάμωση (empowerment) είναι συγγενής αλλά όχι ταυτόσημος με τον όρο χειραφετημένος/χειραφέτηση (emancipation). Η ενδυνάμωση αφορά την ανάπτυξη εκείνων των δεξιοτήτων ή αντιλήψεων οι οποίες θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να λειτουργήσει επιτυχώς εντός του συστήματος και των δομών εξουσίας του κειμένου, ενώ η χειραφέτηση αφορά την κριτική ανάλυση και αναθεώρηση της εξουσίας του κειμένου. Η χειραφέτηση, λοιπόν, εκπροσωπεί την απελευθέρωσή μας από τις εκτιμήσεις που διαστρεβλώνουν η άγνοια, η κυρίαρχη ιδεολογία, ο ανορθολογισμός, η παράδοση και η συνήθεια.⁹

Επιστρέφουμε, λοιπόν, στην επιτελεστικότητα για να επισημάνουμε ότι η κίνηση που περιγράψαμε ως εδώ (από τον αναγνώστη–υπήκοο στον ενδυναμωμένο και χειραφετημένο αναγνώστη), μια διαδρομή που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε συμπερασματικά συνειδητοποίηση (conscientization), ξεκινά από μια «ματιά προς τα μέσα». Από την αναζήτηση των αιτίων της εμπλοκής μας με τη λογοτεχνία.

• Το ζήτημα δεν είναι πλέον: «τι διαβάζω».

• Παραμένει (σε μικρότερο βαθμό): «πώς διαβάζω».

• Αλλά πρωτίστως είναι: «γιατί διαβάζω».

Η ιεραρχία έχει πλέον αντιστραφεί. Ενώ στο παρελθόν η πρώτη μέριμνα ήταν η εκλογή ενός αναγνώσματος: «ποιο βιβλίο να διαβάσω;», «τι έχει κυκλοφορήσει;», «ποιο βιβλίο είναι καλό;», τώρα ο αναγνώστης που συντάσσεται με την επιτελεστικότητα καλείται να αποφασίσει κάτι θεμελιωδέστερο: «για ποιον λόγο ψάχνω ένα βιβλίο;», «τι χρειάζομαι από ένα βιβλίο;», «τι θέλω να εξυπηρετήσω με την ανάγνωσή του;».

Οι απαντήσεις που θα δοθούν σε αυτά τα ερωτήματα διαμορφώνονται από μια ιδιοσυγκρασία που το επιτελεστικό μυθιστόρημα φιλοδοξεί εν μέρει να διαπλάσει. Με άλλα λόγια, το επιτελεστικό μυθιστόρημα στοχεύει (ανάμεσα σε άλλα) στο να εκπαιδεύσει τους ίδιους τους αναγνώστες του. Κι αυτό έχει μεγάλη σημασία, επειδή όλα τα μυθιστορήματα ανεξαιρέτως τοποθετούν τους αναγνώστες σε λίγο-πολύ παρόμοιες καταστάσεις (που αφορούν ακόμη και τις υλικές προϋποθέσεις ή την τεχνολογία της ανάγνωσης),¹⁰ εντούτοις κάθε αναγνώστης αντιδρά σύμφωνα με τις εμπειρίες, τις αντιλήψεις και τις επιθυμίες του.

Σε ό,τι αφορά τον δικό μας ρόλο ως συγγραφείς, οφείλουμε να κατανοήσουμε ότι τίποτα δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως θέσφατο στην κριτικοστοχαστική θεώρηση των ζητημάτων που μας απασχολούν. Επειδή ό,τι γενικώς θεωρείται ως κοινή λογική είναι σε μεγάλο βαθμό προαποφασισμένο και δεν εξυπηρετεί απαραίτητα ούτε εμάς τους ίδιους ούτε τις ανάγκες των άλλων.

Στο τέλος, για τον ευσυνείδητο συγγραφέα, η γραφή συντάσσεται με μια στάση ζωής. Με μια στάση που οφείλει να χαρακτηρίζεται από τη διαρκή αμφισβήτηση. Τόσο των δεδομένων της εργασίας μας όσο και της ίδιας μας της εμπειρίας.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Επιλεγμένοι όροι

Αναστοχασμός (Reflection). Η ex-post facto αποτίμηση ερμηνειών, αντιλήψεων, εκτιμήσεων… κ.λπ., μέσω μιας αναδρομικής διαδικασίας που αναθεωρεί τα αφετηριακά τους δεδομένα και δίνει έμφαση στη μεταγνωστική σκέψη (metacognition). Ο αναστοχασμός δεν προϋποθέτει απαραίτητα την εμπρόθετη αμφισβήτηση, αλλά εστιάζει οπωσδήποτε στην εξέταση των αποτελεσμάτων οποιασδήποτε εμπειρίας, δράσης ή ιδέας. Αφορά την κριτική αποτίμηση των κανόνων που οριοθετούν την ιστορία και τη βιογραφία μας, τους ρόλους και τις προσδοκίες μας, καθώς και τις εσωτερικευμένες δυνάμεις που ορίζουν πεδία της συμπεριφοράς και της δραστηριότητάς μας.

Αναστοχαστική ανάγνωση. Αφορά την ανάγνωση των κειμένων έπειτα από την κριτική αποτίμηση σχηματισμένων αναπαραστάσεων, ιδεών ή αντιλήψεων. Η αναστοχαστική ανάγνωση δεν είναι απαραίτητα μια δεύτερη ανάγνωση, μπορεί να αποτελέσει μια στρατηγική προσέγγισης των κειμένων «σε πρώτο χρόνο», αφού της αποδίδεται η έννοια του αναστοχασμού κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης (on action) αλλά και μετά την ολοκλήρωσή της (in action).¹¹

Αυτεπίγνωση. Αφορά την επίγνωση αξιολογικών προτάσεων που αποδίδουν εσωτερικευμένες (δηλαδή σιωπηρές) πεποιθήσεις, αντιλήψεις, ιδέες κ.ά. και την κυριολεκτική τους διατύπωση (λέξη προς λέξη).

Διαφοροποιητική λειτουργία της ανάγνωσης (Discriminant reading). Η ικανότητα να διαχωρίζουμε με ακρίβεια τα αποτελέσματα πεποιθήσεων, αντιλήψεων, ιδεών ή πράξεων στο πλαίσιο μιας μυθοπλασίας από τα αντίστοιχά τους στον πραγματικό κόσμο. Πρόκειται για τη δεξιότητα να εντοπίζουμε αιτιακές σχέσεις και να αντιλαμβανόμαστε διαφορετικά πλαίσια (contexts).

Ενδυνάμωση του αναγνώστη. Αφορά την ανάπτυξη εκείνων των δεξιοτήτων οι οποίες θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να αναπτύξει κριτική σκέψη εντός του συστήματος των δομών εξουσίας που επιβάλλει το εκάστοτε κείμενο. Δηλαδή δίχως να ανασκευάζει τη σύμβαση του έργου («διαβάζω το έργο ως έχει – όπως μου αυτοσυστήνεται»). Πρόκειται για μια έννοια η οποία συνδέεται άμεσα με (αλλά διαχωρίζεται από) αυτή της χειραφέτησης.

Κριτική ανάγνωση. Είναι ταυτόσημη με μια διμέτωπη αμφισβήτηση: α) της εγκυρότητας και του τρόπου με τον οποίο αποκτήθηκε προηγούμενη γνώση και σχηματίστηκαν πεποιθήσεις και ιδέες για τη λογοτεχνία και τη σχέση μας μαζί της, και β) των αντίστοιχων πεποιθήσεων ή προσδοκιών όπως σχηματίστηκαν στην επαφή μας με τον πραγματικό κόσμο. Μόνο τότε αποκτά νόημα η επιτελεστικότητα της λογοτεχνίας: στη διάδραση με τις ιδέες και τις εμπειρίες στον πραγματικό κόσμο. Βασικές προϋποθέσεις εδώ είναι: α) η πρόθεση και η ετοιμότητα να σκεπτόμαστε με λογικά επιχειρήματα και β) η ετοιμότητα να αναθεωρούμε ιδέες δικές μας αλλά και των άλλων. Συνεπώς, η κριτική ανάγνωση αναφέρεται σε γνωστικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τρόπο πειθαρχημένο και συνεπή και δεν περιορίζεται στο «πώς», αλλά επεκτείνεται στο «γιατί» και στο «μετά» της λογοτεχνίας.

Μεταγνώση (Metacognition). Η διαδικασία εκείνη κατά την οποία αναγνωρίζουμε τη γνωστική κατάσταση και τις λειτουργίες βάσει των οποίων ρυθμίζονται οι γνωστικές μας συνήθειες και στρατηγικές (όπως είναι η ανάγνωση και ό,τι αυτή συνεπάγεται).

Συναισθηματική λειτουργία στην ανάγνωση. Εκείνη η αναμφισβήτητη πτυχή της ανάγνωσης η οποία περιλαμβάνει την παραγωγή συναισθηματικών αντιδράσεων από την εμπλοκή μας με τη μυθοπλασία, αλλά και από την αυτογνωστική μας αντίληψη για το πώς σκεπτόμαστε για τη λογοτεχνία ή δρούμε ως αναγνώστες.

Χειραφετική ανάγνωση (Emancipatory Reading). Πρόκειται για εκείνη τη διαδικασία με την οποία ο αναγνώστης αναθεωρεί τις προϋποθέσεις που επιχειρεί να επιβάλει το κείμενο, με την πρόθεση να υιοθετήσει εναλλακτικές οπτικές ή εκδοχές οι οποίες εμφανίζονται ως πιο αποδοτικές. Πρόκειται για μια ανασκευή («διαβάζω το έργο ως κάποιο άλλο»). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η προσέγγιση ιερών κειμένων ως προϊόντα μυθοπλασίας, η ανάγνωση δοκιμίων σαν να ήταν μυθιστορήματα…¹² κ.ο.κ.

========================